Poremećaj višestruke ličnosti (PVL) portretiran je u mnogim serijama, filmovima i knjigama. Često su ga zloupotrebljavale serijske ubice, kako bi izbjegli dugotrajne zatvorske kazne, te smrtnu kaznu. Danas je ovaj poremećaj poznat pod nazivom disocijativni poremećaj identiteta (engleski akronim je DID), a njegov stari naziv prestao se koristiti među psihijatrima i psiholozima.
Kod osoba sa disocijativnim poremećajem identiteta postoje dva ili više različitih identiteta (”ličnosti”), koji se smjenjuju u preuzimanju kontrole nad njenim ponašanjem, emocijama, motivacijom, uvjerenjima i misaonim tokom. Obično kod svakog identiteta postoji amnezija za iskustva i doživljaje karakteristične za neki drugi identitet. Isto tako, svaki identitet ima nešto drugačiju ili veoma različitu sliku o sebi, ime, ličnu istoriju i interesovanja. Po procjenama, prisutan je kod 1-5% opšte populacije, a sedam do devet puta je češći kod žena, u odnosu na muškarce.
Kao uzrok koji leži u pozadini ovog poremećaja obično se uzima intenzivno, dugotrajno i ponavljajuće zlostavljanje tokom djetinjstva. Ovdje je riječ o raznim vrstama zlostavljanja: psihičkom, fizičkom i seksualnom. Po nekim procjenama (npr. Colina Rossa i njegovih saradnika iz 1991. godine, u istraživanju provedenom na 102 slučaja DID-a), oko 90% osoba sa ovim poremećajem bilo je seksualno, a više od 80% fizički zlostavljano. Pretpostavlja se da nastanak DID-a teče ovako: dijete zamišlja da se mučenje, silovanje ili prebijanje dešavaju nekome drugome, te s vremenom razvije alternativni identitet. Ovaj alternativni identitet je psihofizički otporniji od glavnog (pravog) identiteta i vjerovatno posjeduje sjećanja na zlostavljanje. Pravi identitet ih, s druge strane, potiskuje, kako bi zaštitio svijest od neprijatnih događaja iz kojih nije bilo izlaza i koji su doveli do osjećanja beznadežnosti i ekstremnog straha. Dakle, alternativni identitet (ili identiteti) može biti ekstremno samopouzdan, samouvjeren, agresivan i fizički snažan, a glavni (primarni) identitet zbunjen, povučen i nesiguran u sebe.
Okidač za prelazak iz jednog u drugi (treći itd.) identitet može biti neki vizuelni, slušni ili taktilni podražaj, te određeni ukus ili miris. Ovakav podražaj ima lično značenje za osobu sa DID-em, podsjećajući je na nešto što je davno doživjela. Do ovakve promjene mogu dovesti i psihoaktivne supstance. Pored toga, okidač može biti i postupak neke osobe iz okoline i intenzivne emocije koje ga prate (ljutnja, bijes, uzbuđenje, šok…), uz povišen ton, uvrede, prijetnje, fizički napad, naglo napuštanje prostorije i slično.
Ovaj poremećaj u velikoj većini slučajeva praćen je i posttraumatskim stresnim poremećajem (naš akronim je PTSP, a engleski PTSD), te se spekuliše o tome da li je DID, ustvari, ekstremna varijanta PTSD-a. Drugim riječima, da li je on ”nakalemljen” na posttraumatski stresni poremećaj.
Nekada hipnoterapeuti i psihoterapeuti znaju uticati na svog klijenta (pacijenta) za koga se sumnja da ima dijagnozu DID-a, tako da ga podstiču da ispoljava svoje ”različite ličnosti”. Zabilježeni su slučajevi da je osoba započela hipnoterapiju ili psihoterapiju sa recimo dva ili tri identiteta, a da je, kako je terapijski proces napredovao, razvila još par identiteta. Ovi ”naučeni” i indukovani (od druge osobe izazvani) identiteti dali su materijal za predlaganje novog pristupa u objašnjenju DID-a. Ovaj pristup poznat je kao sociokognitivna teorija DID-a. Identiteti se, u okviru ovog pristupa, smatraju društvenim (socijalnim) ulogama koje osoba preuzima (otuda prefiks socio), a to što je ona uvjerena od strane autoriteta (psihologa, psihijatra, hipnioterapeuta) da posjeduje veliki broj ”drugih lica”, spada u kognitivni (spoznajni, mentalni) aspekt nastanka ovog poremećaja.
Zato se neki istraživači i kliničari s pravom pitaju da li ovaj poremećaj uopšte i postoji, u psihopatološkom, odnosno dijagnostičkom smislu. Ipak, treba izdvojiti eksperimentalno istraživanje koje je 1984. godine proveo Frank Putnam (inače nekadašnji šef Odjela za disocijativne poremećaje pri Nacionalnom institutu za mentalno zdravlje u Marylandu). Ovo istraživanje rezultiralo je sljedećim nalazom: moždani talasi osoba sa dijagnozom DID-a razlikuju se od onih zabilježenih u kontrolnoj grupi, koju su činile osobe čiji je zadatak bio da odglume ovaj poremećaj. U drugom istraživanju, koje su proveli A. Reinders i njegovi saradnici 2006. godine, učestvovalo je 11 osoba sa po jednim alternativnim identitetom. Kada ih je eksperimentator izložio neutralnim sadržajima, nisu pokazivali reakcije ni u slučaju svog primarnog (glavnog), niti alternativnog identitata. Međutim, kada su izloženi sadržajima vezanim za traumatska iskustva u djetinjstvu, primarni identitet nije pokazao neke značajne reakcije, dok su u slučaju alternativnog identiteta zabilježene vidljive promjene u kardiovaskularnoj aktivnosti i ostalim reakcijama na prezentovane sadržaje. Dakle, psihofiziološke reakcije svjedoče u prilog postojanju DID-a, što ne znači da neke osobe ne odglume ovaj poremećaj i dobiju dijagnozu DID-a ukoliko ih procijeni nedovoljno iskusan stručnjak, naročito onaj koji je željan slave, priznanja i publiciteta. Ovakav stručnjak bi želio napisati knjigu koja će postati bestseler, nauštrb svoje reputacije i potencijalne nepravde koju bi mogao nanijeti javnosti.
Cilj psihoterapije u ovom slučaju jeste da integrira alternativne identitete sa onim primarnim (pravim, glavnim). Najčešće se koristi psihoanaliza. U početku, radi se na dovođenju postisnutih traumatskih iskustava na površinu. Drugim riječima, osoba treba osvijestiti svoje traume i, uz pomoć psihoterapeuta, pokušavati da ih prevaziše i preboli. To bi trebalo dovesti do boljeg mentalnog stanja osobe koje bi olakšalo integriranje ovih identiteta u jedan, onaj autentični, svakodnevni identitet osobe. Dosadašnji izvještaji o rezultatima psihoterapije sa osobama koje imaju DID su obećavajući s obzirom na ozbiljnost ovog poremećaja, međutim, nisu toliko dobri kada se uzme u obzir da veliki dio ovih osoba postigne samo djelimičnu i/ili privremenu integraciju svojih identiteta, a nezanemarljiv broj osoba sa DID ne uspije ni to. Inače, preporučuje se intenzivna i dugotrajna psihoterapija, koja može trajati i nekoliko godina. U tretmanu ovog poremećaja, značajnu ulogu mogla bi odigrati geštalt-psihoterapija, budući da je u njenoj osnovi rad na osvješćivanju različitih dijelova i strana ličnosti (ukljujući one sa negativnim konotacijama), te njihovo spajanje u nedjeljivu cjelinu (tj. identitet, integritet i posebnost ličnosti).
Selman Repišti,
27. 8. 2016.